Ofiary przestępstw są prawnie chronione, jednak nie każdy pokrzywdzony zna swoje uprawnienia w postępowaniu karnym. Czasem może to prowadzić do zaniechania zgłoszenia przestępstwa organom ścigania w obawie o własne bezpieczeństwo. Warto zatem bliżej przyjrzeć się uprawnieniom, ale i obowiązkom, jakie są nakładane na ofiary przestępstw. I to tym bardziej, że przynajmniej część uprawnień wymaga składania wniosków w określonych przez prawo terminach.

Kim jest pokrzywdzony?

Ofiara przestępstwa w postępowaniu karnym jest osobą pokrzywdzoną. Pokrzywdzony to zaś osoba fizyczna lub prawna, której dobro – zgodnie z art. 49 § 1 – zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Istnieje także możliwość, aby osoba pokrzywdzona nie miała osobowości prawnej, np. gdy jest to instytucja państwowa.

Ponadto, w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej, nieporadnej lub małoletniej, prawa pokrzywdzonego może wykonywać jego przedstawiciel lub opiekun. W interesie zmarłego pokrzywdzonego może również występować osoba najbliższa lub pozostająca na jego utrzymaniu.

Warto dodać, że zanim sprawa trafi na wokandę, w postępowaniu przygotowawczym, pokrzywdzony jest stroną procesową. W postępowaniu sądowym może on zaś stać się oskarżycielem posiłkowym. Musi jednak tego zażądać przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Dzięki temu może uczestniczyć w całej rozprawie, składać wnioski dowodowe, występować o apelację od wyroku, a także zadawać pytania świadkom. Jeśli pokrzywdzony nie zdecyduje się na rolę oskarżyciela posiłkowego, to w jego interesie będzie od momentu rozpoczęcia przewodu sądowego występował prokurator.

Jakie prawa ma pokrzywdzony?

Pokrzywdzonemu przysługuje szereg praw. Podstawowym uprawnieniem jest prawo do korzystania z wybranego przez siebie pełnomocnika lub pełnomocników (nie więcej jak trzech jednocześnie) – radcy prawnego lub adwokata. Pokrzywdzonemu sąd wyznacza pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym. Zależnie od wyniku procesu kosztami wynajmu lub wyznaczenia pełnomocnika może zostać obciążony zarówno pokrzywdzony, jak i oskarżony.

Pokrzywdzony ma także prawo do bezpłatnej pomocy tłumacza w czasie przesłuchania i po zapoznaniu się z dowodami. To uprawnienie stosowane jest w przypadku osób niemówiących po polsku oraz w przypadku osób głuchych oraz niemych, jeśli zachodzi taka potrzeba. W czasie przesłuchania pokrzywdzony ma również prawo do udziału w nim biegłego oraz do zapoznania się z jego pisemną opinią.

Ponadto, pokrzywdzony może składać zażalenia na odmowę wszczęcia lub umorzenia śledztwa i dochodzenia. Może również składać zażalenia na bezczynność, gdy po 6 tygodniach od złożenia zawiadomienia o przestępstwie nie został on powiadomiony o odmowie lub wszyciu śledztwa lub dochodzenia. Można także złożyć zażalenie na każdą czynność, która narusza prawa pokrzywdzonego.

Pokrzywdzony może również składać szereg wniosków. To m.in. możliwość składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia – choćby przesłuchania. To także wniosek o udział pokrzywdzonego lub jego pełnomocnika w czynnościach postępowania, gdy nie można ich powtórzyć na rozprawie, w tym również w przeprowadzeniu dowodu. Odmówić tego prawa pokrzywdzonemu można w wyjątkowych sytuacjach ze względu na dobro postępowania. Podobnie jest w kwestii wglądu do akt sprawy, sporządzania odpisów i kopii. Pokrzywdzony ma do tego prawo, chyba że dostęp do akt nie jest możliwy ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania. Osoba taka może również zapoznawać się z materiałami śledztwa lub dochodzenia jeszcze przed jego zakończeniem. Ma także prawo do składaniu wniosku o skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego w celu pogodzenia się z podejrzanym, wniosku o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie wyrządzonej krzywdy aż do zamknięcia przewodu sądowego, a także umorzenia postępowania karnego o przestępstwo zagrożone karą nie wyższą niż 5 lat pozbawienia wolności oraz gdy uszkodzenie ciała wywołane przez sprawcę nie jest ciężkie, a sprawca nie był wcześniej skazywany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy oraz naprawił szkodę lub zadośćuczynił pokrzywdzonemu.

Warto przy okazji podkreślić, że w przypadku konieczności stawiennictwa na wezwanie, pokrzywdzony może liczyć na zwrot kosztów stawiennictwa. Jeśli musi się osobiście pojawić, z tego obowiązku w przypadku choroby zwolnić może go tylko zaświadczenie lekarza sądowego. Pokrzywdzonemu może także przysługiwać państwowa kompensata w przypadku ofiar niektórych przestępstw. Jeśli sobie tego zażyczy, może także liczyć na pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną w Sieci Pomocy Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem.

Co ważne, adres miejsca zamieszkania i adres miejsca pracy nie są ujawniane w aktach sprawy. Może do tego dojść tylko w wyjątkowych sytuacjach. Zarazem pokrzywdzony może zawnioskować o ochronę swojego wizerunku, przez co w czasie okazania osoby podejrzewanej potencjalny sprawca nie będzie mógł takiej osoby rozpoznać. Dlatego też ofiary przestępstw nie powinny obawiać się zgłaszania przestępstw do sądu w obawie przed zemstą. Dodatkowo, jeśli pokrzywdzony ma poczucie, że jego życiu lub zdrowiu może zagrażać niebezpieczeństwo, może on otrzymać ochronę Policji na czas czynności procesowej, a nawet ochronę osobistą lub pomoc w zmianie miejsca zamieszkania. Może także zawnioskować o zakaz zbliżania się i kontaktowania sprawcy z pokrzywdzonym w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, jeśli taki zakaz został orzeczony na terenie kraju. Pokrzywdzony ma również prawo do otrzymania informacji o uchyleniu tymczasowego aresztu zastosowanego wobec podejrzanego. Powinien również dostać informację, gdy podejrzany ucieknie z aresztu śledczego.

Jakie są obowiązki pokrzywdzonego?

Pokrzywdzony musi pamiętać, że ma również obowiązki, choć są one związane głównie z możliwością skutecznego i zgodnego z prawem prowadzenia przewodu sądowego. Brak dopełnienia tych obowiązków może skutkować konsekwencjami uniemożliwiającymi składanie wniosków, zażaleń lub apelacji ze względu na upływ terminów.

Chodzi tu o konieczność wskazania adresu dla doręczeń w kraju, gdy pokrzywdzony przebywa za granicą, a także podania nowego adresu w przypadku zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu, również wtedy, gdy został on pozbawiony wolności w innej sprawie. Skutkiem niedopełnienia tych obowiązków jest także uznanie, że wszelkie pisma procesowe dostarczone pod wskazany w postępowaniu adres zostały skutecznie doręczone. W takim wypadku czynności procesowe i sama rozprawa będą przeprowadzane pod nieobecność pokrzywdzonego.

Ponadto, co już zostało wcześniej wspomniane, pokrzywdzony ma obowiązek stawiać się na wezwania sądu. Jeśli wyrządzona krzywda wiąże się z uszczerbkiem na zdrowiu, uszkodzeniem ciała, etc., a karalność czynu może zależeć od tych kwestii, pokrzywdzony musi pozwolić się zbadać. Musi także zaakceptować udział biegłego lekarza lub psychologa w czasie przesłuchania, jeśli prokurator wyda takie zarządzenie. Może się jednak nie zgodzić na obserwację, a także może zażądać wykonania badań przez osobę tej samej płci, jeśli ich charakter może być dla pokrzywdzonego krępujący.